- مریم مهرزاد – در سال‌های اخیر، افزایش قیمت انرژی (برق، آب، گاز) یکی از سیاست‌های پرحاشیه در ایران بوده است. بسیاری از مسئولان امید دارند که با گران‌تر شدن تعرفه‌ها، مصرف مردم کاهش یابد و فشار بر زیرساخت‌ها کم شود. اما آیا واقعاً فقط بالا بردن قیمت، بدون اقدامات دیگر، می‌تواند الگوی مصرف جامعه را تغییر دهد.
افزایش قیمت و تغییر رفتار مصرف‌کننده؛ چه ارتباطی دارند؟
دکترامین حسینی کارشناس اقتصادی در این خصوص می گوید:اصل اقتصادی ساده‌ای وجود دارد: وقتی قیمت بالا می‌رود، تقاضا کاهش می‌یابد. اما این اصل فقط در شرایطی درست کار می‌کند که مصرف‌کننده بتواند مصرفش را کم کند. مثلاً وقتی مردم در زمستان برای گرم‌کردن خانه به گاز نیاز دارند، حتی اگر قیمت چند برابر شود، باز هم نمی‌توانند بخاری را خاموش کنند. اینجاست که اقتصاددان‌ها می‌گویند مصرف این بخش‌ها کم‌کشش است.
او ادامه می‌دهد:به‌عبارت دیگر، در حوزه‌هایی مثل انرژی خانگی، بالا بردن قیمت ممکن است به کاهش مصرف منجر نشود، بلکه فقط فشار مالی بر خانوارها را زیاد کند. مخصوصاً برای دهک‌های پایین درآمدی، این سیاست می‌تواند اثرات اجتماعی منفی داشته باشد.
تجربه کشورهای دیگر چه می‌گوید؟
خبرنگار ما می‌پرسد که آیا در کشورهای دیگر، افزایش قیمت انرژی موفق بوده است؟
دکتر حسینی پاسخ می‌دهد:در کشورهای توسعه‌یافته، افزایش قیمت معمولاً با دو اقدام دیگر همراه بوده: اول، آموزش و فرهنگ‌سازی گسترده برای تغییر رفتار مردم، و دوم، ارائه فناوری‌ها و زیرساخت‌هایی که به مردم امکان صرفه‌جویی واقعی بدهد — مثل عایق‌بندی خانه‌ها، نصب پنجره‌های دوجداره، استفاده از لوازم کم‌مصرف.
او اضافه می‌کند:وقتی فقط قیمت بالا برود اما مردم چاره‌ای جز مصرف نداشته باشند، نتیجه معمولاً نارضایتی و فشار اجتماعی است. اما وقتی همراه با افزایش قیمت، ابزارهای صرفه‌جویی هم در اختیار مردم قرار گیرد، آن‌ها می‌توانند هوشمندانه‌تر مصرف کنند و در عین حال هزینه‌هایشان را کنترل کنند.
افزایش قیمت؛ چالش یا فرصت؟
دکتر حسینی تأکید می‌کند که افزایش قیمت می‌تواند فرصتی مثبت باشد، به‌شرطی که درست اجرا شود:افزایش قیمت، اگر با هوشمندی اجرا شود، می‌تواند پیام قوی به مردم بدهد که منابع محدودند و باید قدرشان را بدانیم. اما این سیاست باید همراه با حمایت از اقشار آسیب‌پذیر، فرهنگ‌سازی و ارائه ابزارهای صرفه‌جویی باشد.
راهکارهای مکمل برای کاهش مصرف
دکتر حسینی در ادامه راهکارهایی را پیشنهاد می‌دهد که کنار افزایش قیمت می‌توانند مصرف را واقعاً کاهش دهند:
آموزش عمومی
«مردم باید بدانند چطور می‌توانند مصرفشان را کم کنند بدون اینکه رفاه‌شان کاهش یابد.»
یارانه برای ارتقای تجهیزات
«مثلاً به خانوارها کمک شود تا بخاری‌های کم‌مصرف، کولرهای اینورتر و لامپ‌های LED تهیه کنند.»
نوسازی زیرساخت‌ها
«شبکه‌های فرسوده برق و آب هدررفت زیادی دارند. اگر این‌ها اصلاح نشوند، فقط مردم تحت فشار قرار می‌گیرند.»
سیاست‌های پلکانی هوشمند
«به جای افزایش کلی قیمت، می‌توان تعرفه‌ها را پلکانی کرد؛ یعنی کسانی که بیش از حد مصرف می‌کنند، جریمه شوند، اما مصرف پایه با نرخ حمایتی باقی بماند.»
افزایش قیمت انرژی به‌تنهایی نه‌تنها همیشه به کاهش مصرف منجر نمی‌شود، بلکه می‌تواند مشکلات اقتصادی و اجتماعی جدیدی به وجود بیاورد. برای کاهش واقعی مصرف، سیاست‌گذاران باید مجموعه‌ای از ابزارها را به کار بگیرند: از آموزش و تشویق خانوارها گرفته تا ارتقای زیرساخت‌ها و حمایت از اقشار ضعیف. تنها در این صورت است که می‌توان امیدوار بود مصرف انرژی در کشور به شکل پایدار کاهش یابد و فشار از روی منابع ملی برداشته شود.
